History of The Community from its Beginning
Historia społeczności od jej początków
1623 – 1939
Historia społeczności od początków jej istnienia (początek XVII wieku do 1914 roku)
Tomaszów był założony na gruntach wsi Rogóźno i pierwotnie nosił nazwę Jelitowo – od herbu Zamoyskich „Jelita. Żydzi mieszkali najprawdopodobniej od samego początku istnienia Tomaszowa. Pierwsza drewniana synagoga powstała około 1595 r. czyli 26 lat przed oficjalną lokacją miasta.”. Murowaną synagogę wzniesiono w pierwszej połowie XVII wieku. Około roku 1630 r. powołano pierwszą żydowska radę, a populacja Żydów liczyła 464osoby (11,7%).
Pierwsi żydowscy mieszkańcy byli w większości handlarzami bydła, tkanin, alkoholu i drobnymi rzemieślnikami. Członkowie społeczności należeli głównie do ruchu chasydzkiego.
Tomaszów był jednym z miasteczek, które najbardziej ucierpiały w czasie powstania Chmielnickiego w latach 1948-49. Po napadzie wojsk kozackich Chmielnickiego i wojnie ze Szwedami w latach 1655-1660 odnotowano spadek ludności żydowskiej. W 1700 r. roku żyło jedynie 18 rodzin żydowskich w mieście.
Wielu z jego żydowskich mieszkańców straciło wówczas życie, część zaś uciekła lub została wyrzucona – społeczność była bliska wymarciu.
Dopiero po stu latach gmina zdołała odbudować się na tyle, by osiągnąć podobną liczbę członków co przed pogromem – około 800 osób. Na początku XX wieku w Tomaszowie mieszkało 3700 Żydów, zaś w przeddzień wybuchu II wojny światowej – ponad 6000 osób stanowiących 55% mieszkańców miasteczka.
Do 1915 roku Tomaszów należał do zaboru rosyjskiego. W pobliżu znajdowała się duża baza kozacka, część armii carskiej, a służący w niej żołnierze często miasteczko odwiedzali. Aprowizacją rosyjskiego wojska zajmowali się często mieszkańcy Tomaszowa, dla wielu miejscowych rodzin było to główne źródło utrzymania przez lata.
W 1915 roku region został zajęty przez wojska austriackie i niemieckie. W Tomaszowie szybko utworzono nową radę miejską, na czele której stanął Jehoszua Fiszelzon (w 1939 roku wyznaczony na przewodniczącego Judenratu i zamordowany przez Niemców po odmowie podpisania listy Żydów do transportu). Wielu członków społeczności borykało się z dużymi problemami finansowymi, a nawet głodowało, toteż działały liczne towarzystwa dobroczynne.
Lata międzywojenne
Zmiana władcy
W dniu 4 listopada 1918 roku bez ofiar kontrolę przejęli w mieście Polacy.
Podczas wojny polsko-bolszewickiej siły ukraińskiego generała Bolack Belkhovitcha napadły Tomaszów. Oni również dopuścili się przemocy na Żydach – rabowali, gwałcili i masakrowali. Nałożyli na społeczność wysoką „kontrybucję” wynoszącą 10 000 marek. Lokalny ksiądz Julian Bogutyn wspierał ludność żydowską na wiele sposobów, a niektórych ukrył u siebie w domu.
Część społeczności żydowskiej kontynuowała tradycyjny, religijny model życia, ale duże poparcie zdobył również ruch syjonistyczny, szczególnie wśród młodzieży. Większość syjonistycznych partii oraz organizacji młodzieżowych miało w Tomaszowie swoje przedstawicielstwa. Ich członkowie szkolili się w miejscowych ośrodkach kibucowych, a część wyjechała do Izraela w latach 30.
Wraz z upływem czasu coraz bardziej miejscowym Żydom dawał się we znaki antysemityzm: wzrastała przemoc wobec członków społeczności, sklepów i synagog.