History of The Community from its Beginning

Historia społeczności od jej początków
1623 – 1939

Historia społeczności od początków jej istnienia (początek XVII wieku do 1914 roku)

 

Tomaszów był założony na gruntach wsi Rogóźno i pierwotnie nosił nazwę Jelitowo – od herbu Zamoyskich „Jelita. Żydzi mieszkali  najprawdopodobniej  od samego początku istnienia Tomaszowa. Pierwsza drewniana synagoga powstała około 1595 r. czyli 26 lat przed oficjalną lokacją miasta.”. Murowaną synagogę wzniesiono w pierwszej połowie XVII wieku. Około roku 1630 r. powołano pierwszą żydowska radę, a populacja Żydów liczyła 464osoby (11,7%).

 

 

Pierwsi żydowscy mieszkańcy byli w większości handlarzami bydła, tkanin, alkoholu i drobnymi rzemieślnikami. Członkowie społeczności należeli głównie do ruchu chasydzkiego.

 

Tomaszów był jednym z miasteczek, które najbardziej ucierpiały w czasie powstania Chmielnickiego w latach 1948-49.  Po napadzie wojsk kozackich Chmielnickiego i wojnie ze Szwedami w latach 1655-1660 odnotowano spadek ludności żydowskiej. W 1700 r. roku żyło jedynie 18 rodzin żydowskich w mieście.

Wielu z jego żydowskich mieszkańców straciło wówczas życie, część zaś uciekła lub została wyrzucona – społeczność była bliska wymarciu.

Dopiero po stu latach gmina zdołała odbudować się na tyle, by osiągnąć podobną liczbę członków co przed pogromem – około 800 osób. Na początku XX wieku w Tomaszowie mieszkało 3700 Żydów, zaś w przeddzień wybuchu II wojny światowej – ponad 6000 osób stanowiących 55% mieszkańców miasteczka.

Do 1915 roku Tomaszów należał do zaboru rosyjskiego. W pobliżu znajdowała się duża baza kozacka, część armii carskiej, a służący w niej żołnierze często miasteczko odwiedzali. Aprowizacją rosyjskiego wojska zajmowali się często mieszkańcy Tomaszowa, dla wielu miejscowych rodzin było to główne źródło utrzymania przez lata.

W 1915 roku region został zajęty przez wojska austriackie i niemieckie. W Tomaszowie szybko utworzono nową radę miejską, na czele której stanął Jehoszua Fiszelzon (w 1939 roku wyznaczony na przewodniczącego Judenratu i zamordowany przez Niemców po odmowie podpisania listy Żydów do transportu). Wielu członków społeczności borykało się z dużymi problemami finansowymi, a nawet głodowało, toteż działały liczne towarzystwa dobroczynne.

 

Lata międzywojenne

Zmiana władcy

 W dniu 4 listopada 1918 roku bez ofiar kontrolę przejęli w mieście Polacy.

Podczas wojny polsko-bolszewickiej siły ukraińskiego generała Bolack Belkhovitcha napadły Tomaszów. Oni również dopuścili się przemocy na Żydach – rabowali, gwałcili i masakrowali. Nałożyli na społeczność wysoką „kontrybucję” wynoszącą 10 000 marek. Lokalny ksiądz Julian Bogutyn  wspierał ludność żydowską na wiele sposobów, a niektórych ukrył u siebie w domu.

Część społeczności żydowskiej kontynuowała tradycyjny, religijny model życia, ale duże poparcie zdobył również ruch syjonistyczny, szczególnie wśród młodzieży. Większość syjonistycznych partii oraz organizacji młodzieżowych miało w Tomaszowie swoje przedstawicielstwa. Ich członkowie szkolili się w miejscowych ośrodkach kibucowych, a część wyjechała do Izraela w latach 30.

Wraz z upływem czasu coraz bardziej miejscowym Żydom dawał się we znaki antysemityzm: wzrastała przemoc wobec członków społeczności, sklepów i synagog.